Một số từ ngữ trong giao thông đang bị sử dụng thiếu chuẩn mực

PGS. TS. Phan Văn Khôi báo cáo về một số từ ngữ trong giao thông đường bộ tại Hội thảo ở Trường Đại học Giao thông vận tải

1. Đặt vấn đề

Trong khi rất nhiều văn bản, sách giáo khoa, giáo trình và tài liệu đã sử dụng đúng các từ trọng tải, tải trọng, khối lượng và trọng lượng thì trong một số văn bản giao thông đường bộ chúng lại đang gây tranh cãi. Do sử dụng chưa đúng từ ngữ nên thực tế đã xảy ra sự hiểu không thống nhất giữa các bên quản lý đường bộ, cảnh sát giao thông, doanh nghiệp vận tải và người lái xe [9] hay việc Bộ GTVT phải gửi công văn khẩn cấp giải thích với Bộ Công an về trọng tải ôtô [10]. Việc sao chép hay viện dẫn lẫn nhau giữa các văn bản khiến cho tình trạng hiểu mơ hồ các từ ngữ này lan rộng trong cộng đồng, kể cả trong giới kỹ thuật, các trường đào tạo lái xe, văn phòng luật sư và các phương tiện truyền thông.

Điểm qua một số văn bản mới sau đây liên quan đến người tham gia giao thông, ví dụ: Nghị định 107/2014/NĐ-CP; Văn bản hợp nhất số 19/VBHN-BGTVT 2014; Nghị định 46/2016/NĐ-CP về quy định xử phạt vi phạm trong lĩnh vực đường bộ và đường sắt; Thông tư 46/2015/TT-BGTVT Quy định về tải trọng, khổ giới hạn của đường bộ; Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia QCVN 41:2016/BGTVT về biển báo đường bộ vừa ban hành (có hiệu lực vào tháng 11/2016), vv., có thể nhận thấy những vướng mắc về từ ngữ chủ yếu ở chỗ:

-       Khi nói về xe, tải trọng của xe dùng để chỉ khi là trọng lượng, khi là khối lượng của xe;

-       Khi nói về cầu đường thì tải trọng của đường bộ lại được định nghĩa là khả năng chịu tải khai thác của cầu và đường, biểu thị bằng giới hạn khối lượng mà xe không được vượt (ví dụ 10 t, 7 t) ghi trên các biển cấm 115 và 116;

-       Lẫn lộn trọng tải với tải trọng;

-       Lẫn lộn giữa vượt trọng tải và quá tải đường bộ;

-       Lẫn lộn khối lượng với trọng lượng cũng như viết sai các đơn vị đo của chúng.

Một số ý kiến cho rằng dùng như vậy là “chuẩn”, “không có gì sai”, nhưng không dựa trên căn cứ pháp lý và khoa học độc lập nào để chứng minh điều đó, mà thường chỉ dựa vào lý do “đã có từ lâu”. Có thể từ lâu các từ ngữ đó đã dùng trong các tiêu chuẩn ngành (TCN) lỗi thời mà lẽ ra cần chuyển đổi chúng theo Nghị định của Chính phủ số 127/2007/NĐ-CP.

Vì vậy, để phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành, cập nhật các tiến bộ khoa học và hội nhập quốc tế, việc thay đổi sao cho hiểu thống nhất các từ ngữ này trong giao thông đường bộ là một đòi hỏi thực tế.

2. Phân tích và khuyến nghị

Để giải quyết vấn đề, các phân tích trong bài này dựa vào các văn bản quy phạm pháp luật và tiêu chuẩn đang có hiệu lực sau đây: Luật Đo lường 2011 [1]; Nghị định 86/2012/NĐ-CP về đo lường [2]; Công ước Vienna 1968 về biển báo đường bộ mà nước ta là thành viên [3] và Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 7870-1:2010 (ISO 80000:2009) về Đại lượng và đơn vị [4]. Đơn giản hơn, chỉ cần mở cuốn Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê) của Viện Ngôn ngữ học [5] là đã có giải nghĩa hầu như rõ ràng các từ đang nói đến.

Do khuôn khổ có hạn của bài báo nên các quy định trong các tài liệu căn cứ nói trên không được dẫn ra tỉ mỉ; chúng đã được tập hợp lại trong cuốn sách Sổ tay các đơn vị đo lường [6]. Sau đây chỉ xin nêu tóm tắt các đề xuất thay đổi cụ thể.

2.1  Giữ lại các từ trọng tải và vượt trọng tải

Trọng tải là khối lượng lớn nhất có thể chở được của một phương tiện vận tải. Nó là một con số cố định đo bằng kilôgam (kg) hoặc tấn (t), xuất phát từ chủ định của nhà thiết kế chế tạo xe ban đầu hoặc khi cải tạo xe cũ. Nói xe dưới 5 tấn hay xe 10 tấn thì 5 t hay 10 t là trọng tải của xe, tương tự như nói tàu biển 50 000 tấn, cần trục 16 tấn, sà lan 100 tấn, thang máy 800 kg. Trọng tải không phải là khối lượng chở thực trên đường, cũng không bao gồm khối lượng bản thân xe. Khi cộng trọng tải với khối lượng bản thân xe sẽ được tổng khối lượng lớn nhất của xe. Ba thông số này không thay đổi, đều thuộc lý lịch của xe và được ghi trong Giấy Chứng nhận kiểm định an toàn kỹ thuật và bảo vệ môi trường (Giấy CNKĐ) do Đăng kiểm cấp.

Cần giữ lại dùng các từ trọng tải và vượt trọng tải với nghĩa như vậy, và chú ý không được viết lộn thành tải trọng (như trong nhiều văn bản, cả trong Thông tư số 153 /2015/TT-BTC của Bộ Tài chính [7] và trên bảng mức phí treo ở các Trạm thu phí trên đường).

2.2  Nhất loạt thay thế các từ tải trọng và trọng lượng của xe bằng từ khối lượng

Như đã biết, trọng tải là một đại lượng (khối lượng, đo bằng kilôgam hoặc tấn), còn tải trọng không phải là đại lượng, mà là một khái niệm rộng chỉ tập hợp lực dùng khi phân tích sức bền kết cấu. Tùy theo loại lực như lực tập trung, mô men, lực phân bố hay áp lực mà nó được đo bằng các đơn vị khác nhau tương ứng: N, Nm, N/m, N/m², Pa. Các văn bản giao thông đường bộ đang dùng các từ tải trọng và trọng lượng đi kèm với kilôgam (kg) hay tấn (t) để chỉ cân nặng của xe là không đúng nghĩa và sai đơn vị đo. Thực ra, đó đều là khối lượng.

Khi thay bằng từ khối lượng, các thông số về cân nặng của xe được chia thành hai nhóm, tất cả đều đo bằng kg hoặc t.

* Nhóm 1 gồm bốn thông số không đổi thuộc hồ sơ của xe được ghi trong Giấy CNKĐ:

-     Khối lượng bản thân;

-     Trọng tải (thiết kế hoặc sau cải tạo);

-     Tổng khối lượng lớn nhất = Khối lượng bản thân + Trọng tải;                              (1)

-     Khối lượng kéo theo lớn nhất.

* Nhóm 2 gồm ba thông số thay đổi theo mỗi chuyến vận chuyển trên đường:

-   Khối lượng chở. Tùy theo mỗi chuyến vận chuyển, khối lượng chở thực tế trên xe có thể ít hay nhiều, vơi hay đầy. Vì có trường hợp xe còn chở những thứ khác không phải hàng hóa, và ở đây, ta chỉ quan tâm đến cân nặng của xe, nên chỉ dùng chở, mà không dùng hàng hóa chuyên chở, bởi từ hàng hóa đã được định nghĩa ở Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa số 05/2007/QH12 [8];

-   Khối lượng toàn bộ = Khối lượng bản thân + Khối lượng chở                                (2)

-   Khối lượng trên trục là phần của khối lượng toàn bộ phân bố trên trục xe.

Do khối lượng chở thay đổi mỗi chuyến nên hai thông số sau đó cũng thay đổi theo.

2.3  Thay thế cụm từ tải trọng của đường bộ

Trong các văn bản giao thông đường bộ hiện nay, trong khi tải trọng của xe được hiểu là trọng lượng/khối lượng của xe thì tải trọng của đường bộ lại được định nghĩalà khả năng chịu tải khai thác của cầu và đường, và sau đó ám chỉ các biển báo cấm 115 và 116.

GHI CHÚ:

- Hai biển báo hình trên với tên gọi phía dưới là theo quy định cũ

- Theo QCVN 41.2016 mới nhất, các ký hiệu T đã được sửa thành t, và tên gọi biển 115 sửa thành "Hạn chế tải trọng toàn bộ xe", biển 116 thành "Hạn chế tải trọng trên trục xe". Như sẽ nêu dưới đây, cần thay các từ “tải trọng” này bằng từ “khối lượng”.

Như đã biết trong Cơ học kết cấu, khả năng chịu tải là đối lập với tải trọng. Nó được tạo nên chủ yếu bởi các yếu tố bên trong như vật liệu, kích thước, cấu tạo và bố trí các phần tử trong hệ kết cấu, liên kết, chống ăn mòn, vv. nhằm chống chịu với tải trọng; trong khi đó, tải trọng là tập hợp lực chủ yếu từ bên ngoài tác động lên kết cấu. Khi nói tải trọng của đường bộ là nói đến đoàn tải trọng di động, các tải trọng tĩnh và động, tải trọng gió, động đất, áp lực nước, áp lực đất, tải trọng do chênh lệch nhiệt độ, tải trọng thiết kế tiêu chuẩn, hệ số tải trọng, tải trọng tính toán, tổ hợp tải trọng, vv. Như vậy, các giới hạn khối lượng (toàn bộ hoặc trên trục) của xe được quy định tại các Điều 16, 17 của Thông tư số 46/2015/TT-BGTVT và trên các biển cấm 115 và 116 không phải là tải trọng của đường bộ, mà đó là giới hạn khối lượng (toàn bộ hoặc trên trục) mà xe không được vượt. Chúng làthể hiện của năng lực chịu tải của đường bộ, được quy định sau khi khảo sát, tính toán và thử nghiệm cầu/đường, đặc biệt các cầu/đường yếu, để đảm bảo an toàn kết cấu cầu/đường.  

Vì vậy cần thay thế tải trọng của đường bộ đang dùng bằng cụm từ khác, chẳng hạn năng lực chịu tải. Khi đó,một xe có khối lượng (toàn bộ hoặc trên trục) lớn hơn giới hạn khối lượng quy định nói trên không gọi là xe quá tải trọng của đường bộ, mà là xe nặng quá năng lực chịu tải của đường bộ (có thể viết ngắn gọn là xe quá tải đường bộ).

Cân xe ở trạm là cân khối lượng toàn bộ hoặc cân khối lượng trên trục xe trong lưu thông. Kết quả cân xe đo bằng kilôgam hay tấn sẽ cho biết:

• Xe đó có vượt trọng tải hay không. Một xe vượt trọng tải là xe có khối lượng chở lớn hơn trọng tải; và khi đó, từ các biểu thức (1) và (2) ta cũng có

                         Khối lượng toàn bộ  > Tổng khối lượng lớn nhất                                   (3)

Khi xe vượt trọng tải, nó có thể gây tai nạn trên đường, chẳng hạn do nổ lốp, đổ vỡ thùng xe, gẫy nhíp hoặc khung gầm, mất tác dụng lái và phanh hay bị lật khi vào đường vòng do quán tính lớn, v.v. Do đó nó không được lăn bánh trên bất kỳ tuyến đường nào, tức là không được lưu thông;

• Xe đó có quá tải đường bộ hay không. Xe quá tải đường bộ đối với một tuyến/đoạn tuyến nhất định là xe có kết quả cân khối lượng toàn bộ hoặc khối lượng trên trục lớn hơn các giới hạn khối lượng quy định ở Điều 16 và Điều 17 của Thông tư số 46/2015/TT-BGTVT hoặc ghi trên các biển cấm 115 hoặc 116 được cắm trên tuyến/đoạn tuyến đó:

        Khối lượng (toàn bộ/trên trục) > Giới hạn khối lượng (toàn bộ/trên trục)         (4)

 Khi xe nặng quá năng lực chịu tải của cầu/đường (quá tải đường bộ), nó có thể gây hư hỏng, thậm chí phá hủy cầu/đường;

• Một xe có thể vừa vượt trọng tải vừa quá tải đường bộ. Một xe vượt trọng tải mà lưu thông trên đường là vi phạm thứ nhất – vi phạm an toàn kỹ thuật của xe. Nếu xe đó lại đi vào tuyến/đoạn tuyến, mà khối lượng toàn bộ hoặc khối lượng trên trục xe vượt giới hạn quy định ở Điều 16 và 17, Thông tư số 46/2015/TT-BGTVT, hoặc vượt con số ghi trên biển cấm 115/116 là vi phạm thứ hai – vi phạm an toàn kết cấu cầu/đường. Như vậy, vượt trọng tảivà quá tải đường bộ là hai lỗi vi phạm độc lập khác nhau có thể xảy ra đồng thời.

2.4  Thay thế các từ khác

Tiếp theo, tất cả các từ tải trọng và trọng lượng còn lại cần được thay đổi như sau:

-     Cân tải trọng xe thay bằng cân xe;

-     Kiểm soát tải trọng xe thay bằng kiểm soát khối lượng xe;

-     Trạm kiểm tra tải trọng thay bằng trạm cân xe,vừa là từ thuần Việt dễ hiểu lại sát nghĩa tiếng Anh, weigh station hay weighbridge, trong đó weigh là động từ cân;

-     Tên biển số 115, Hạn chế trọng lượng thay bằng Giới hạn khối lượng. Biển số 116, Hạn chế trọng lượng trên trục thay bằng Giới hạn khối lượng trên trục.

Nhân đây, tên các biển khác có từ hạn chế, từ biển 115 đến 120, như hạn chế tốc độ, hạn chế chiều cao, hạn chế chiều ngang, v.v. đều nên thay bằng danh từ giới hạn, bởi trên các biển đó đã ghi cụ thể một ngưỡng, một con số xác định; mặt khác, trong các văn bản, từ giới hạn được dùng thường xuyên khi liên quan đến các biển báo này, chẳng hạn chiều caogiới hạn, chiều dài giới hạn, v.v., trong khi từ hạn chế không bao giờ xuất hiện. Trong ngôn ngữ, từ hạn chế thường chỉ được dùng như một động từ và không định lượng.

Về cụm từ công bố tải trọng, khổ giới hạn của đường bộ thường gặp. Nếu việc công bố này nhằm mục đích chủ yếu cho biết, trên tuyến đường đang nói đến, xe nặng đến mức nào và cồng kềnh đến mức nào có thể lưu thông bình thường thì nên thay bằng công bố các giới hạn về khối lượng và kích thước của xe. Cácdoanh nghiệp vận tải, người lái xe và cảnh sát giao thông cần biết các thông tin trực tiếp đó để biết chiếc xe có vi phạm luật hay không hơn là biết thông số của đường bộ.

Các chữ trên biển báo, nhất là biển báo điện tử, thường được viết tất cả bằng kiểu chữ hoa. Nhưng cần lưu ý rằng, trong văn bản nhà nước, các ký hiệu đơn vị luôn phải viết đúng pháp định, ví dụ kg, t, m, km, km/h, kWh, MHz, bất kể những chữ xung quanh viết kiểu chữ gì. Các ký hiệu kG, KG, T, M, KM, Km, KM/H, KWH, MHZ đều là trái pháp luật.

3.  Kết luận

Dựa trên cơ sở pháp lý và khoa học, các khuyến nghị chủ yếu về thay đổi từ ngữ được đề xuất trong bài này gồm:

-       Hãy tiếp tục sử dụng đúng nghĩa từ trọng tải và vượt trọng tải của xe;

-       Nhất loạt loại bỏ các từ tải trọng và trọng lượng của xe và thay bằng từ khối lượng;

-       Thay thế cụm từ tải trọng của đường bộ bằng cụm từ khác thích hợp, chẳng hạn năng lực chịu tải của đường bộ;

-       Phân biệt rõ ràng vượt trọng tải với quá tải đường bộ.

Sau cùng cần lưu ý rằng, khi đã dùng một thuật ngữ, thường được định nghĩa trong phần giải thích từ ngữ ở đầu văn bản, thì phải giữ nguyên thuật ngữ ấy, không được thêm bớt hoặc dùng thuật ngữ nào khác cùng nghĩa, cả trong hệ thống văn bản liên quan.

Thay đổi triệt để như trên trong các văn bản mới, trước hết là trong các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia có liên quan, sau đó đến các văn bản khác khi chúng được bổ sung hoặc thay thế, sẽ làm giảm đi đáng kể số lượng thuật ngữ, và điều quan trọng là chúng đã tuân thủ các quy định pháp luật, trở nên dễ hiểu, chính xác, đúng nghĩa đã cho trong từ điển, không gây tranh cãi và không mâu thuẫn với các lĩnh vực khác cùng trong ngành giao thông vận tải cũng như với các khoa học khác.

Tài liệu tham khảo

1.  Luật số 04/2011/QH13: Luật đo lường

2. Chính phủ: Nghị định số 86/2012/NĐ-CP Quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật đo lường

3.  Công ước Vienna về báo hiệu giao thông đường bộ 1968

4.  TCVN 7870-1:2010 (ISO 80000-1:2009) - Đại lượng và đơn vị

5.  Trung tâm Từ điển học: Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên)

6.  Phan Văn Khôi: Sổ tay các đơn vị đo lường, Nhà xuất bản Bách khoa - Hà Nội 2011

7.  Bộ Tài chính: Thông tư số 153 /2015/TT-BTC về mức thu phí tại các trạm thu phí

8.  Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa số 05/2007/QH12

9.  http://www.thesaigontimes.vn/114149/Bo-GTVT-thong-nhat-cach-tinh-tai-trong-khi-xu-phat-

xe-qua-tai.html

10.  http://kinhdoanh.vnexpress.net/tin-tuc/vi-mo/bo-giao-thong-giai-thich-voi-bo-cong-an-

ve-trong-tai-oto-2673413.html